Μαρία Φρατζή

[Απόσπασμα από διάλεξη του 1987 στο New School for Social Research, New York, δημοσιευμένη στα γαλλικά στην ιστοσελίδα: http://www.passant-ordinaire.com/revue/34-228.asp]

«Οι θεσμοί, και οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες, είναι δημιουργήματα του ριζικού φαντασιακού, του κοινωνικού φαντασιακού που θεσπίζει, της δημιουργικής ικανότητας της ανώνυμης κοινότητας, όπως αυτή εμφανίζεται καθαρά, για παράδειγμα, μέσα και μέσω της δημιουργίας της γλώσσας, των μορφών της οικογένειας, των ηθών, των ιδεών κοκ. Η κοινότητα δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο θεσμοθετημένη. Οι θεσμοί της είναι, κάθε φορά, δική της δημιουργία, μα σχεδόν πάντα, από τη στιγμή που δημιουργούνται, παρουσιάζονται στην κοινότητα σαν δοσμένες (από τους προγόνους, τους θεούς, το Θεό, τη φύση, τη Λογική, τους νόμους της ιστορίας, τους μηχανισμούς του ανταγωνισμού, κοκ.). Γίνονται έτσι σταθεροί, άκαμπτοι, ιεροί. Υπάρχει πάντα, στους θεσμούς, ένα κεντρικό στοιχείο, αυτό – διαιώνισης (και τα αναγκαία εργαλεία για αυτό τον σκοπό) – αυτό που θα ονομάζαμε, στην ψυχανάλυση, επανάληψη ΄ το κύριο ανάμεσα σε αυτά τα εργαλεία είναι, όπως ειπώθηκε ήδη, η κατασκευή πειθαρχημένων ατόμων. Ονομάζω αυτή την κατάσταση της κοινωνίας ετερονομία ΄ ο έτερος, ο άλλος, που έδωσε τον νόμο δεν είναι παρά η ίδια η κοινωνία που θεσμοθετεί, η οποία οφείλει, για βαθύτατους λόγους, να επισκιάσει αυτό το γεγονός. Ονομάζω αυτόνομη μια κοινωνία η οποία όχι μόνο γνωρίζει ρητά ότι δημιούργησε τους νόμους της, αλλά η οποία θεσμοθετήθηκε με τρόπο που να απελευθερώνει το ριζικό φαντασιακό και είναι ικανή να μεταβάλλει τους θεσμούς της μέσω της δικής της συλλογικής δράσης, στοχαστικής και απελευθερωτικής. Και ονομάζω πολιτική τη διαυγή δραστηριότητα της οποίας το αντικείμενο είναι η θεσμοθέτηση μιας αυτόνομης κοινωνίας και οι αποφάσεις που αφορούν τα συλλογικά εγχειρήματα. Γίνεται αμέσως προφανές ότι το σχέδιο μιας αυτόνομης κοινωνίας χάνει όλο του το νόημα εάν δεν είναι, ταυτόχρονα, το σχέδιο που στοχεύει να αναδείξει αυτόνομα άτομα – και αντίστροφα.

Υπάρχει πράγματι μια διαφωτιστική αναλογία (ασφαλώς όχι ταυτοσημία ή «δομική ομολογία») ανάμεσα στα ερωτήματα και τα έργα που αντιμετωπίζει το σχέδιο της αυτονομίας στο ατομικό και το κοινωνικό πεδίο. Στην περίπτωση της ετερονομίας, η άκαμπτη δομή του θεσμού και η απόκρυψη του ριζικού φαντασιακού, θεσμοθετώντας, αντιστοιχούν στο άκαμπτο του κοινωνικά κατασκευασμένου ατόμου και στην απώθηση της ριζικής φαντασίας του ψυχισμού. Στην προοπτική του σχεδίου της αυτονομίας, ορίσαμε τους σκοπούς της ψυχανάλυσης και της παιδαγωγικής σαν, αρχικά, την εγκαθίδρυση ενός άλλου τύπου σχέσης ανάμεσα στο αντανακλαστικό υποκείμενο – υποκείμενο της σκέψης και της θέλησης – και το ασυνείδητό του, δηλαδή τη ριζική φαντασία του, και, κατά δεύτερο, την ελευθέρωσή του να πράξει, και να διαμορφώσει ένα ανοιχτό σχέδιο για τη ζωή του και να δουλέψει γι’ αυτό. Μπορούμε, με παρόμοιο τρόπο, να ορίσουμε το σκοπό της πολιτικής σαν, αρχικά, την εγκαθίδρυση ενός άλλου τύπου σχέσης ανάμεσα στην κοινωνία που θεσμοθετεί και την κοινωνία που θεσμοθετείται, ανάμεσα στους κάθε φορά δοσμένους νόμους και τη στοχαστική και απελευθερωτική δραστηριότητα του πολιτικού σώματος, και, κατά δεύτερο την ελευθέρωση της συλλογικής δημιουργικότητας, επιτρέποντας να διαμορφωθούν συλλογικά σχέδια για συλλογικά εγχειρήματα και να δουλέψουμε γι’ αυτά. Και μπορούμε να σημειώσουμε τον ουσιαστικό δεσμό ανάμεσα στα δυο που συνιστά η παιδαγωγική, η εκπαίδευση, η παιδεία: διότι πως θα μπορούσαμε να έχουμε μια στοχαστική κοινότητα χωρίς στοχαστικά άτομα; Μια αυτόνομη κοινωνία, σαν μια κοινότητα που αυτό – θεσπίζεται και αυτό – κυβερνάται, προϋποθέτει την ανάπτυξη της ικανότητας όλων των μελών της να συμμετέχουν σε στοχαστικές και απελευθερωτικές δραστηριότητες. Η δημοκρατία, με την πλήρη έννοια, μπορεί να οριστεί σαν το καθεστώς της συλλογικής στοχαστικότητας ΄ μπορούμε να δείξουμε ότι όλα τα υπόλοιπα απορρέουν από αυτό τον ορισμό. Και η δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς δημοκρατικά άτομα, και αντίστροφα (…)».