«Η Σχολή της Αλεξάνδρειας, η οποία έχει τόσο μεγάλη φήμη και η οποία παρείχε τόσες πολλές υπηρεσίες στην επιστήμη, είναι πνευματικά παιδί των Δωδεκανήσων. Ο ιδρυτής της και ο μεγάλος δάσκαλος  Πραξαγόρας ο Κώος, ειδικευμένος στην έρευνα και διακεκριμένος ως συγγραφέας, ήταν μαθητής και είχε στενή σχέση με τον Ιπποκράτη». Σκεύος Ζερβός [1875-1966, από το βιβλίο του “η δια μέσου των αιώνων ιστορία των Δωδεκανήσων, αι υπηρεσίαι των προς την ανθρωπότητα και τα δίκαιά των,1918‘‘].

ΦΩΤΟ: Γεωδίφης

Οι θεωρίες του Πραξαγόρα για την ανατομία, φυσιολογία, σφυγμολογία, διαιτολογία, θεραπευτικές μέθοδοι και ούτω καθεξής, αποτελούν σημαντικό ορόσημο στην ιστορία της αρχαίας ιατρικής γνώσης.   

Η διάκριση που έκανε ο Πραξαγόρας το 300 π.Χ. μεταξύ αρτηριών και φλεβών και οι απόψεις του για τον παλμό και το πνεύμα είναι δύο σημαντικά σημεία καμπής στην ιστορία των ιδεών και της ιατρικής. 

Ποιος ήταν ο Πραξαγόρας; Λίγα γνωρίζουμε για τη προσωπική ζωή του αφού κανένα από τα γραπτά του δεν έχει διασωθεί. Υποστηρίχθηκε ότι ήταν ο πατέρας του ποιητή Θεόκριτου, αλλά αυτό δεν ισχύει.

Ξέρουμε ότι γεννήθηκε στη Κω περίπου το 340 π.Χ. Ήταν γιατρός κι ειδικός στα φάρμακα. Είχε τον πατέρα του, Νικάρχη και τον παππού του γιατρούς. 

Μεταξύ του θανάτου του Ιπποκράτη το 375 π.Χ. και της ίδρυσης της Αλεξανδρινής Σχολής στην Αίγυπτο, η ελληνική ιατρική σημείωσε μικρή πρόοδο. Τη περίοδο αυτή 4 άντρες ανέλαβαν τη μελέτη της ανατομίας: Διοκλής ο Καρύστιος [4ος αιώνας π.Χ.], ο Ηρόφιλος [335-280 π.Χ.], ο Ερασίστρατος [304 π.Χ.- 250 π.Χ.] και ο Πραξαγόρας ο Κώος.

Ο Γαληνός [129-216 μ.Χ.], ο διάσημος Έλληνας γιατρός, έγραψε για τον Πραξαγόρα πως ήταν σημαντική προσωπικότητα στην ελληνική ιατρική και μέλος της λογικής ή δογματικής σχολής. Συχνά τον μνημόνευε και φαίνεται ότι γνώριζε τα έργα του γράφοντας για φυσικές επιστήμες, ανατομία, αιτίες και θεραπεία ασθενειών, και για οξείες ασθένειες.

Ο Πραξαγόρας αντί των 4 χυμών [αίμα, φλέγμα, κίτρινη και μαύρη χολή: Ιπποκράτης] που προτιμούσαν οι περισσότεροι γιατροί, επέμεινε σε 11 χυμούς ακολουθώντας την δική του χημική θεωρία. Όπως κι οι άλλοι Έλληνες γιατροί, πίστευε ότι η υγεία κι η ασθένεια ελέγχονταν από την ισορροπία ή την ανισορροπία αυτών των χυμών. Για παράδειγμα, αν υπάρχει σωστή θερμοκρασία στον οργανισμό, η διαδικασία της πέψης είναι φυσική. Πολύ χαμηλή ή πάρα πολλή υψηλή θερμοκρασία θα προκαλέσει αύξηση των άλλων χυμών, κι αυτό δημιουργεί-παράγει στη συνέχεια ορισμένες ασθένειες. 

Θεωρούσε ότι η πέψη είναι ένα είδος σήψης ή αποσύνθεσης, μια ιδέα που διατηρήθηκε μέχρι τον 19ο αιώνα.

Ο Πραξαγόρας ήταν δάσκαλος του Ηρόφιλου. Αν και η Αλεξανδρινή ιατρική σχολή όπως και η τεράστια βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας καταστράφηκαν από καταπατητές-κατακτητές, αργότερα οι Άραβες γιατροί προσπάθησαν να διασώσουν μέρος από τα αρχαία κείμενα. Όταν έπεσε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία μελετητές μετέφεραν την ελληνική ιατρική επιστήμη στις ιατρικές σχολές της Αναγέννησης.

Μελέτησε την ανατομία του Αριστοτέλη [384-322 π.Χ.] και τη βελτίωσε διαχωρίζοντας τις αρτηρίες και τις φλέβες. Έβλεπε τις αρτηρίες ως σωλήνες αέρα, παρόμοιες με τη τραχεία και τους βρόγχους, που έφεραν το «πνεύμα», τη μυστικιστική δύναμη της ζωής. Οι αρτηρίες έβγαζαν την αναπνοή της ζωής από τους πνεύμονες στην αριστερή πλευρά της καρδιάς μέσω της αορτής στις αρτηρίες του σώματος. Πίστευε ότι οι αρτηρίες προήλθαν από τη καρδιά, αλλά οι φλέβες προήλθαν από το συκώτι. Οι φλέβες έφεραν αίμα, το οποίο δημιουργήθηκε από αφομοιωμένο φαγητό, στο υπόλοιπο σώμα. Ο συνδυασμός αίματος και πνεύματος παρήγαγε θερμότητα. Ως ένα από τα αστεία του, το παχύ, κρύο φλέγμα που συγκεντρώνεται στις αρτηρίες θα προκαλέσει παράλυση. Επίσης, πίστευε ότι οι αρτηρίες ήταν οι δίαυλοι μέσω των οποίων δόθηκε η εθελοντική κίνηση στο σώμα κι ότι η αιτία της επιληψίας ήταν η παρεμπόδιση της αορτής με την ίδια συσσώρευση φλέγματος. 

Ο Αριστοτέλης, ο Διοκλής κι ο Πραξαγόρας επέμειναν ότι η καρδιά ήταν το κεντρικό όργανο της νοημοσύνης και η έδρα της σκέψης. Ο Πραξαγόρας διέφερε από τους άλλους στο ότι πίστευε πως ο σκοπός της αναπνοής ήταν να παρέχει τροφή για το ψυχικό πνεύμα, αντί να ψύχει την εσωτερική θερμοκρασία.

Οι απόψεις του για τις αρτηρίες είχαν μεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη της φυσιολογίας. Δεδομένου πως η έννοια των νεύρων δεν υπήρχε, αυτός εξήγησε τη κίνηση των αρτηριών στο γεγονός ότι οι αρτηρίες γίνονται μικρότερες και μικρότερες και στη συνέχεια εξαφανίζονται. Αυτή η εξαφάνιση προκάλεσε παλμό, γεγονός που τώρα αποδίδεται στους νευρώνες. Ωστόσο, εξέφρασε την εικασία του για το ρόλο του παλμού αυτού κι ήταν ικανοποιημένος που βρήκε την απάντηση του κέντρου της ζωτικότητας και της ενέργειας. Ο πιο διάσημος μαθητής του, ο Ηρόφιλος, ανακάλυψε πραγματικά αισθητήρια και κινητικά νεύρα.

Ενδιαφέρθηκε για τον παλμό και ήταν ο πρώτος που προσέκρουε στη σημασία του αρτηριακού παλμού στη διάγνωση. Επέμεινε ότι οι αρτηρίες έπαλλαν από μόνες τους κι ήταν ανεξάρτητες από τη καρδιά. Ο Ηρόφιλος αντέκρουσε αυτό το δόγμα στη πραγματεία του «Περί Παλμών». Σε άλλο τομέα, αντικρούστηκε από τον Γαληνό, που μάλιστα τον επέκρινε επειδή έδειξε πολύ λίγη προσοχή στην ανατομία. Πρότεινε πως ο Πραξαγόρας δεν έφτασε στις θεωρίες του αυτές με ανατομή.

Οι πεποιθήσεις του κράτησαν επί αιώνες. Για παράδειγμα, για σχεδόν 500 χρόνια μετά το θάνατό του, πολλοί εξακολουθούσαν να πιστεύουν ότι οι αρτηρίες δεν περιέχουν αίμα αλλά «πνεύμα».

Ο Fritz Steckerl πρότεινε ότι ο Πραξαγόρας υπέθεσε ότι αυτός ο παλμός των αρτηριών οφείλεται σε φυσαλίδες που προέρχονται από το αίμα στις φλέβες [The Fragments of Praxagoras,1958]. Αυτή η άποψη, μαζί με την πεποίθηση του Steckerl ότι το ψυχικό πνεύμα προέρχεται [εν μέρει] από αυτές τις φυσαλίδες, που παράγεται ως αποτέλεσμα της πεπτικής διαδικασίας, πρόσφατα έγινε δεκτή από τον Phillips.

Δυστυχώς παραμένει έως σήμερα ένας από τους μεγάλους αδικημένους της κωακής ιστορίας. Μέχρι στιγμής δεν έχει τιμηθεί για το τεράστιο και ανεκτίμητο ιατρικό έργο του από την τοπική μας κοινωνία. 

Με πληροφορίες από τους Orly Lewis-Praxagoras of Cos on Arteries, Pulse and Pneuma. Fragments and Interpretation. Studies on Ancient Medicine 48.Leiden: Brill, 2017. 391p.,Pendergraph, Garland E. [1998] Handbook of Phlebotomy and Patient Service and Techniques. Williams & Wilkins,Vivian Nutton, "Ancient Medicine" New York: Routledge, 2004.

Ποιός ήταν ο Πραξαγόρας ο Κώος;

ΦΩΤΟ: Γεωδίφης 1

Ήταν ο ιδρυτής και μέγας δάσκαλος της Αλεξανδρινής Σχολής. Γεννήθηκε το 340 π.Χ. στην Κω. Μελέτησε την ανατομία του Αριστοτέλη και τη βελτίωσε διαχωρίζοντας τις αρτηρίες και τις φλέβες. Οι θεωρίες του για την ανατομία, φυσιολογία, σφυγμολογία, διαιτολογία, θεραπευτικές μέθοδοι και ούτω καθεξής, αποτελούν σημαντικό ορόσημο στην ιστορία της αρχαίας ιατρικής γνώσης.

ΦΩΤΟ: Γεωδίφης 2

Ο Πραξαγόρας σε ιατρικό δοκίμιο στα ισπανικά!