Όνομα: Στέφανος σκέτο. Είμαι απελεύθερος1.
Επάγγελμα: Επιχειρηματίας, ιδιοκτήτης γναφείου2.
Τόπος κατοικίας: Πομπηία Ιταλίας.
Έτος θανάτου: 79 μ.Χ.
Αιτία θανάτου: η απληστία μου. Γύρισα μετά την έκρηξη να πάρω τους σηστέρτιους3 που είχα φυλαγμένους, τον κόπο τόσων χρόνων στερήσεων και δουλειάς....και εγκλωβίστηκα μέσα στο σπίτι...
Αγόρασα το σπίτι μου στην κεντρικότερη οδό της Πομπηίας, στην οδό της Αφθονίας (Via dell'Abbondanza έμαθα πως την ονόμασαν αργότερα), διώροφο φυσικά, να το βλέπουν όλοι, να με θαυμάζουν και να με ζηλεύουν! Έγραψα φαρδιά πλατιά με μεγάλα γράμματα το όνομά μου στην πόρτα: ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Παρότι ήταν ένα παλιό πανδοχείο και ως οίκημα δεν έλεγε πολλά, εντούτοις η θέση του ήταν σε κομβικό σημείο της πόλης, σκέτο πέρασμα για άγρα πελατών. Μου στοίχισε ένα σωρό αργυρά δηνάρια4 να το αγοράσω και άλλα τόσα να το φτιάξω, να το διαμορφώσω και να στεγάσω στο πίσω μέρος το γναφείο. Κατήργησα ένα δωμάτιο για να ανοίξω χώρο, μετέτρεψα την πισίνα5 σε μια μεγάλη μπανιέρα για πλύσιμο, έφτιαξα πέντε σκαφο-δεξαμενές για ποδοπάτημα των υφασμάτων, άλλες δεξαμενές για ξέβγαλμα, πρόσθεσα ράφια και ερμάρια πολλά, ξανάφτιαξα τις τουαλέτες και την κουζίνα ώστε να είναι ευρύχωρη, στόλισα τους τοίχους με εντυπωσιακές τοιχογραφίες και κάλυψα το πάτωμα με ωραία λατύπη6.
Αγόρασα μια κοχλιωτή πρέσσα για μηχανικό στίψιμο και πολλά μεγάλα αγγεία, που τα τοποθέτησα στο δρόμο, δίπλα στην είσοδο της επιχείρησης, και στο σταυροδρόμι παρακάτω, για να συλλέγω τα ούρα των περαστικών. Μετά, τα αποθηκεύω στο μαγαζί για καιρό μέχρι να υποστούν ζύμωση. Μην κάνετε ότι σιχαίνεστε! Τα ούρα με την αμμωνία που περιέχουν είναι το πολυτιμότερο υλικό στη δουλειά μου. Κάνει τέλεια λεύκανση σε όλα τα ρούχα, τα λινά και τις τσόχες, αλλά ιδιαιτέρως τα μάλλινα τα κάνει κάτασπρα, κουκούλι αληθινό! Πολλοί με τα ούρα νιώθουν αποφορά και σιχαίνονται, αλλά εμένα μου μυρίζουν χρήμα, πολύ χρήμα, άρωμα μεθυστικό7.
Έσκασε από το κακό του ο Veranius Hypsaeus8, γιατί οι περισσότεροι επιφανείς πολίτες της Πομπηίας έρχονται σε μένα να καθαρίσω τα ιμάτια και τις τόγκες τους 9. Εγώ είμαι ο καλύτερος γναφεύς! Δεν λευκαίνω, στιλβώνω! Και βάφω όλα τα υφάσματα με χρώματα αθάνατα!
Εγώ, πρώην δούλος και περιφρονημένος, με τη βοήθεια της Αθηνάς, έχω τώρα 17 δούλους στη δούλεψή μου. Μου κόστισαν βέβαια μια περιουσία, αλλά πολύ γρήγορα έκανα απόσβεση της επένδυσης, γιατί έμαθαν τη δουλειά καλά και δεν κρυφομουρμουρίζουν για τη βρώμα! Τα κάνουν όλα: πλύσιμο, ξέβγαλμα και το τελείωμα-φινίρισμα. Στην αρχή βάζουν τα ρούχα μέσα στις κτιστές και βαθιές σκάφες, που είναι γεμάτες με νερό και αλκαλικές χημικές ουσίες- ζυμωμένα ούρα και σόδα, για όσους αδαείς δεν καταλαβαίνετε τι εννοώ. Οι πιο δυνατοί μου σκλάβοι τα ποδοπατάνε εναλλάξ για ώρα, τα σπρώχνουν σε περιδίνηση, τα τρίβουν και τα συμπιέζουν ξανά και ξανά μέσα στη σκάφη, προκειμένου να διεισδύσει το μείγμα στις ίνες και να τις καθαρίσει από όλες τις λιπαρές ουσίες10.
Μετά, άλλοι δούλοι βάζουν τα ρούχα για ξέπλυμα διαδοχικά στις τρεις συνεχόμενες δεξαμενές11. Κατόπιν, χρησιμοποιούν την πρέσσα για να φύγει το περίσσιο νερό, και τέλος ακολουθεί το στέγνωμα. Από κει και πέρα στο τελείωμα ό,τι θέλει ο πελάτης!12 Εγώ μπορώ να ικανοποιήσω κάθε επιθυμία τους! Θέλουν σκέτο βούρτσισμα για να είναι λαμπερό το μαλλί, και λίγο ψαλίδισμα στις άκρες του για να ισιώσει η ούγια; Θέλουν προηγουμένως να βουτήξω τα ρούχα στο θειάφι; Θέλουν απλώς να τα διπλώσω προσεκτικά ώστε να κάνουν τσάκιση; Όλα τα μπορεί ο Στέφανος! Αρκεί να πέφτει το χρήμα! Και φυσικά να μη μου ζητάνε παρανομίες, γιατί ο νόμος είναι αυστηρός για μας και η συντεχνία μας 13δεν μας προστατεύει πάντα!
Θυμάμαι μια φορά που ο βλάκας ο δούλος μου ο Βούρις έκανε λάθος σε μια παραγγελία και έδωσε τα ρούχα του Μάρκου Αντωνίου Τερτίου στον Πόπλιο Σατρικάνιο Ποπλίου. Ποιος είδε την Αθηνά και δεν την φοβήθηκε!!! 14Άκουσα το βρίσιμο του αιώνα και από τους δυο τους, με απείλησαν ότι θα με δυσφημίσουν- ευτυχώς δεν το έκαναν! - αλλά πλήρωσα κερατιάτικα ένα γενναίο πρόστιμο από την καταγγελία τους στις αρχές. Το λάθος του δούλου το πληρώνει ο κύριός του! Ακόμα το φυσάω και δεν κρυώνει. Ούτε με τις 30 κνουτιές με τις οποίες τιμώρησα έξαλλος τον Βούρι.
Δέκα χρόνια τώρα παλεύω με νύχια και με δόντια και μπορώ να πω ότι πλέον είμαι ικανοποιημένος από τη ζωή μου. Μάζεψα πολλά πολλά χρήματα, έχω ένα όνομα στην πόλη μου, ακόμα και στα 50 μου μού κάνουν καλά προξενιά για να νυμφευθώ, τα δύσκολα νιάτα μου τα έχω σχεδόν ξεχάσει, τι άλλο θέλω;!
Κατάρα όλων των θεών τούτη η κόλαση15...έφυγα πανικόβλητος για να σωθώ, αλλά γύρισα! Προλαβαίνω να πάρω τα λεφτά μου...να... θα βάλω μερικούς σηστέρτιους σε αυτό το σακούλι και θα γεμίσω τούτο το μπαουλάκι...προλαβαίνω...να...θα βγω από την πλαϊνή πόρτα στο παραδρόμι...κοντεύω να φτάσω...κοντεύω...πνίγομαι…δεν μπορώ να αναπνεύσω...δεν μπορώ να...δεν...
Στην ανασκαφή του 1911 οι αρχαιολόγοι- κατά την ανασκαφή του γναφείου στην οδό Via dell'Abbondanza της Πομπηίας- βρήκαν τη σορό ενός μεσήλικα άνδρα κοντά στην πλαϊνή πόρτα του οικήματος. Ο νεκρός κρατούσε ένα σακούλι με 1089 σηστέρτιους και 2 aces. Καθώς η κύρια είσοδος του γναφείου ήταν κλειστή, υπέθεσαν ότι ίσως κάποιος κλέφτης προσπάθησε να επωφεληθεί από το χαμό ή ο ιδιοκτήτης δεν πρόλαβε να φύγει.
___________________________________________
(1) Απελεύθεροι= σκλάβοι που τους αποδόθηκε η ελευθερία τους
(2) fullo, πληθ. fullones και η εγκατάσταση γνωστή ως fullonica, πληθ. fullonicae στα λατινικά= ο γναφέας, αυτός που κατεργαζόταν τα υφάσματα για να τα καθαρίσει από τις λιπαρές ουσίες του μαλλιού (λανολίνη) και να τα λευκάνει. Fullonica ήταν το γναφείο των ρωμαϊκών χρόνων, κάτι σαν τα σημερινά στεγνοκαθαριστήρια. Η κατεργασία του μαλλιού ήταν διαδεδομένη στην Πομπηία λόγω της ανεπτυγμένης κτηνοτροφίας αιγοπροβάτων. Αυτά τα υφάσματα, αλλά και τα υπόλοιπα καθαρίζονταν στις fullonicae. Στα γναφεία έπλεναν χρησιμοποιημένα ρούχα, καθώς επίσης κατεργάζονταν καινούρια υφάσματα, υποβάλλοντάς τα σε λεύκανση, συρρίκνωση και αφαίρεση των λιπαρών ουσιών, στο πλαίσιο της προετοιμασίας για τη βαφή. Στην εβραϊκή ο όρος προέρχεται προφανώς από μια ρίζα που σημαίνει «ποδοπατώ», δηλαδή πλένω κάτι πατώντας το με τα πόδια, ώστε να μαλακώσει η βρωμιά. Η λέξη γναφεύς, που αποδίδεται ως «καθαριστής ρούχων», είναι συγγενική με τη λέξη γνάφος (το φυτό δίψακος ο γναφευτικός [Dipsacus fullonum] ή αγκαθόχτενο· χτένι για το ξάσιμο του μαλλιού) και αναφέρεται σε κάποιον, ο οποίος κατεργάζεται καινούρια υφάσματα ή πλένει και τρίβει λερωμένα ενδύματα. Στα μεσαιωνικά χρόνια η λέξη γναφεύς (κναφεύς στα αρχαία ελληνικά) σχετιζόταν με την κατεργασία δερμάτων και σήμαινε το βυρσοδέψη.
(3) σηστέρτιοι= sestertious= ρωμαϊκή υποδιαίρεση νομίσματος= αξία 4 asses = βάρος 25.30 gm= διάμετρος 25-35 mm.
(4) δηνάρια= denarious- i=ρωμαϊκή υποδιαίρεση νομίσματος= αξία 16 asses = βάρος 3.8 gm= διάμετρος 19 mm.
(5) πισίνα= impluvium
(6) λατύπη= μικρά κομμάτια, ξέσματα, από μάρμαρο ή λίθο.
(7) Ο Βεσπασιανός (αυτοκράτορας της Ρώμης τη δεκαετία 69-79 μ.Χ.), ιδρυτής της δυναστείας των Φλαβίων, φορολόγησε και τα δημόσια ουρητήρια, τα οποία έκτοτε έφεραν το όνομά του: βεσπασιανή. Ο ιστορικός Σουητώνιος αναφέρει ότι όταν ο γιος τού Βεσπασιανού Τίτος διαμαρτυρήθηκε στον πατέρα του γι’ αυτό το φόρο ως βρώμικο, ο Βεσπασιανός τού έβαλε κάτω από τη μύτη ένα νόμισμα από τις «εισπράξεις» τής ημέρας. Όταν ο Τίτος παραδέχτηκε ότι δεν μυρίζει, ο αυτοκράτορας είπε: «Κι όμως είναι από τα κάτουρα». Σε αυτή την ιστορία οφείλουμε την έκφραση «Τα λεφτά δεν μυρίζουν» (Pecunia non olet, Money doesn’t smell). Suetonius, Vespasian 23. Dio Cassius, Roman History, βιβλίο 65, κεφ. 14,5.
(8) L. Veranius Hypsaeus= ιδιοκτήτης fullonica στην Πομπηία. Εκτός του Στεφάνου, υπήρχαν και άλλα 3 γναφεία στην Πομπηία, ίσως και περισσότερα μικρότερου μεγέθους.
(9) τόγκα (toga)= τήβεννος. Ήταν διακριτικό ένδυμα των Ρωμαίων πολιτών, υφασμάτινο, περίπου 6 μέτρα σε μήκος, το οποίο τυλιγόταν γύρω από το σώμα και γενικά το φορούσαν πάνω από το χιτώνα. Η τήβεννος ήταν φτιαγμένη από μαλλί και ο χιτώνας, που φοριόταν κατάσαρκα, συχνά ήταν φτιαγμένος από λινό. Μετά τον 2ο αι. π.Χ., η τήβεννος ήταν ένα ένδυμα που φοριόταν αποκλειστικά από άνδρες, και μόνο Ρωμαίοι πολίτες είχαν το δικαίωμα να την φορούν.
(10) Οι εγκαταστάσεις στις οποίες πλένονταν έτσι τα ρούχα συνήθως αναφέρονται ως 'treading stalls', 'fulling stalls' ή, εσφαλμένα, «Saltus fullonicus». Αυτού του είδους το πλύσιμο με νεροτριβή είναι τυπικό και απαραίτητο, προκειμένου να ταυτιστεί αρχαιολογικά ένα οίκημα με fullonicae.
(11) Οι δεξαμενές συνδέονταν με την παροχή ύδρευσης της πόλης. Το τυπικό συγκρότημα ξεπλύματος αποτελούνταν από τρεις ή τέσσερις δεξαμενές που συνδέονταν μεταξύ τους: το φρέσκο νερό έμπαινε στη μία πλευρά του συγκροτήματος, το βρώμικο νερό έβγαινε από την άλλη. Τα ρούχα τοποθετούνταν διαδοχικά στις δεξαμενές σε αντίθετη κατεύθυνση από τη ροή του νερού, δηλαδή ξεβγάζονταν αρχικά στη δεξαμενή με το πιο βρώμικο νερό και τέλος στη δεξαμενή με το καθαρότερο.
(12) Η ακριβής αλληλουχία του τελειώματος δεν είναι γνωστή και μπορεί να μεταβαλλόταν, ανάλογα με τη φύση του εργαστηρίου και τις απαιτήσεις των πελατών. Για να απομακρυνθεί το περίσσιο νερό μετά το ξέβγαλμα, τα ρούχα έμπαιναν σε κοχλιωτό πιεστήριο. Άλλοτε, έβαζαν θειάφι στα ασπρόρουχα και τα κρεμούσαν σε ένα πλεκτό καλάθι (=viminea cavea), προκειμένου να διατηρηθεί περισσότερο καιρό το λευκό χρώμα. Το βούρτσισμα του υφάσματος γινόταν με
γαϊδουράγκαθα και ακολουθούσε ψαλίδισμα στις άκρες για φινίρισμα της ούγιας.
(13) Στην Όστια η συντεχνία ονομαζόταν Corpus Fontanorum.
(14) Αθηνά= προστάτιδα των Ρωμαίων γναφέων, με μεγάλη γιορτή στις 19 Μαρτίου που τελείτο συχνά στα γναφεία.
(15) Έκρηξη του Βεζουβίου το 79 μ.Χ.
____________________________________
Πρόσθετες πληροφορίες:
Wilson, A. (2003) 'The archaeology of the Roman fullonica', Journal of Roman Archaeology 16, 442 - 446.
Flohr, M. (2003) 'Fullones and Roman Society. A Reconsideration', Journal of Roman Archaeology 16, 447 - 450.
Βιντεάκι με αναπαράσταση του γναφείου του Στεφάνου στην Πομπηίαhttps://www.youtube.com/watch?v=Xmf1tXz6Y6E#action=share
_______________________________________
Λεζάντες εικόνων
1) Αναπαράσταση του γναφείου του Στεφάνου στην Πομπηία
2) Άποψη από το εσωτερικό του γναφείου του Στεφάνου στην Πομπηία
3) Η κουζίνα του γναφείου του Στεφάνου στην Πομπηία
4) Τοιχογραφία από την Πομπηία που εικονίζει διάχωρα με λεκάνες και δούλους που ποδοπατούν τα ρούχα
5) Αντίστοιχη εγκατάσταση στην CasaRomana της Κω με διάχωρα ποδοπατήματος και δεξαμενή, όπως αποκαλύφθηκε κατά την ανασκαφή της τη δεκαετία του 1930.
6) Τοιχογραφία με απεικόνιση πρέσσας στιψίματος στο γναφείο του L. Veranius Hypsaeus, Πομπηία.
7) Vitellius - αργυρό δηνάριο του 69 μ.Χ.
8) Titus - αργυρό δηνάριο του 79 μ.Χ.
